کاوش‏هایی در باب فلسفه‏ی تربیت دینی از دیدگاه اسلام

مجموعۀ رویکردها به فلسفه تربیت دینی در چهار طبقه جای می‏گیرد: «فلسفه تربیت دینی بالمعنی الاعم» که شامل همۀ ادیان، اعم از حق و باطل است؛ «فلسفه تربیت دینی بالمعنی العام» که فقط شامل ادیان حقۀ توحیدی است؛ «فلسفۀ تربیت دینی بالمعنی الخاص» که به تعالیم اسلامی‏محدود می‏شود؛ و «فلسفۀ تربیت دینی بالمعنی الاخص» که به سه حوزۀ تربیت اعتقادی، اخلاقی، و عملی اسلام اختصاص دارد و از ورود به دیگر حوزه‏های تعلیم و تربیت اسلامی‏می‏پرهیزد. این نوشتار، که بر مبنای رویکرد چهارم سامان یافته، فلسفۀ تربیت دینی از دیدگاه اسلام را به مثابۀ «یکی از علوم فلسفی اسلامی‏که با روش استدلالی- استنادی به تبیین و تحلیل مفهوم‏ها و گزاره‏های تربیت دینی از دیدگاه قرآن و سنت معصومان (ع) می‏پردازد» تلقی و تعریف نموده است. افزون بر این، پس از معرفی مبادی تصوری بحث، مشخصاً سه موضوع «مبانی»، «اصول»، و «اهداف» تربیت دینی از دیدگاه اسلام-که به اعتقاد ما هر سه به سامانۀ معرفتی «فلسفۀ تربیت دینی» مربوط می‏شوند- به بحث گذاشته شده اند. در قلمرو مبانی، از میان مبانی سه‏گانه و معروف مندرج در منابع فلسفۀ تعلیم و تربیت غرب، یعنی معرفت شناسی، وجودشناسی، و ارزش‏شناسی، شماری از مهم‏ترین اندیشه‏ها‏ی زیرساختی معرفت شناختی و وجودشناختی، از متون و نصوص اسلامی، با تأکید بر قرآن کریم، استخراج و عرضه شده‏اند. مبانی معرفت شناختی تربیت دینی از دیدگاه اسلام عبارت‏اند از: «امکان پذیری معرفت لازم برای تربیت دینی»، «برخورداری آدمی‏از ابزارهای سه گانۀ معرفتی حس، عقل و تزکیۀ نفس»، «مرتبت مندی معرفت لازم برای تربیت دینی»، و «مطابقت با واقع، به عنوان مناط نهایی صدق معرفت لازم برای تربیت دینی». مبانی وجودشناختی تربیت دینی از دیدگاه اسلام عبارت‏اند از: «مبدأمندی هستی»، «مقصدمندی هستی»، «مرتبت مندی هستی» و «وحدت حقیقی اجزای هستی». اصول تربیت دینی مبتنی بر مبانی معرفت شناختی نام برده بدین قرارند: «اغتنام در معرفت»، «تفعیل در معرفت»، «تخصص در معرفت»، «تشکیک در معرفت»، «ترکیب در معرفت»، «گزینش واقع بینانه» و «ارزیابی واقع بینانه». اصول تربیت دینی مبتنی بر مبانی وجودشناختی فوق الذکر بدین شرح‏اند: «مبدأشناسی»، «مقصدشناسی»، «مبدأباوری»، «مقصدباوری»، «مرتبت مندی مراحل، مبانی، اصول، اهداف، مواد، و روش‏های تربیت دینی»، «وحدت معرفتی»، و «توحید معرفتی». و سرانجام، اهداف تربیت دینی از دیدگاه اسلام در دو بخش هدف غایی «وصول به مقام قرب مطلق الاهی» و اهداف واسطی «یقین»، «تقوا»، «ایمان» و «اسلام» معرفی گردیدند.